از بدو تولد، والدین مشتاقانه در انتظار رسیدن روزی هستند که فرزندشان شروع به غلتیدن کند، سینه خیز و چهار دست و پا برود و روی دو پا بایستد و راه بیفتد. برخلاف تکامل کلامی و زبانی، بررسی مراحل مربوط به تکامل جسمی قابل ارزیابی و سنجش است.
تکامل جسمی کودک شامل بخش‌های جداگانه‌ای است که در هر یک از آنها کودک می‌تواند به شیوه‌ای خاص، کاری را انجام دهد. از زمانی که کودک راه رفتن را فرا می گیرد، ارزیابی چگونگی راه رفتن او اهمیت دارد. آیا او یکی از پاها را در مقابل پای دیگر قرار می‌دهد؟ طرز راه رفتن او چگونه است؟ آیا قدم‌‌هایش را محکم بر می دارد؟
از زمانی که کودک یاد می‌گیرد با مداد شمعی نقاشی کند، شیوه نقاشی کردن او باید مورد توجه قرار گیرد. چگونه مداد شمعی را روی کاغذ می‌کشد؟ چگونه آن را به دست می‌گیرد؟ آیا می تواند فشاری به آن وارد کند و اثری بر روی کاغذ به جا بگذارد؟ برای این که بتوانیم پاسخ پرسش‌های مذکور را بیابیم بهتر است که با مراحل تکامل جسمی کودک آشنا شویم. تکامل جسمی کودک را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
تکامل حرکتی درشت (حرکت های اصلی)؛
تکامل حرکتی ظریف.
علاوه بر این دو، بخش‌های دیگری نیز وجود دارد که کودک را متاثر می سازد و انجام برخی از کارهای جسمی را دشوار می کند.
مهارت‌های توجهی؛
مهارت‌های تلفیقی حسی.
تکامل حرکتی درشت (حرکت‌های اصلی)
این بخش از تکامل جسمی کودک، در مرحله نخست مورد توجه والدین قرار می گیرد. تکامل حرکتی درشت یعنی توانایی عمومی یا طبیعی کودک برای حرکت کردن به اطراف و به کار گرفتن همه قسمت‌ها و اعضای بدن خودش. فعالیت‌هایی مانند غلتیدن روی زمین، چهار دست و پا رفتن، راه‌رفتن، دویدن، پریدن، از جمله مهارت‌های حرکتی درشت محسوب می‌شوند. این مهارت‌ها معمولا در برگیرنده همه بدن هستند یا با استفاده از بخش های متعددی از بدن در یک زمان به نمایش گذاشته می‌شوند. هنگامی که قرار است تکامل حرکتی درشت فرزند خود را ارزیابی کنیم لازم است که به نکته های زیر توجه نماییم:
مقدار سفتی (muscle tone) عضلانی
وضعیت عضلانی بدن چگونه است؟ آیا عضلات شل هستند؟ یا اینکه درهم پیچیده و فشرده؟ اگر تون عضلانی کم باشد و عضلات شل باشند حرکت های بدن کودک بدون قدرت و نیرو خواهد بود. اگر تون عضلانی زیاد باشد و عضلات بدن کودک سفت باشند، حرکت‌های ناپیوسته و منقطع خواهد داشت. البته ارزیابی صحیح این بخش توسط متخصص کودکان صورت می‌گیرد.
قدرت عضلانی
نیروی عضلانی کودک چقدر است؟ با کمک دست‌ها و پاهایش چه مقدار نیرو و فشار می‌تواند وارد کند؟ در حالت ایستاده چه اندازه نیرو می تواند وارد کند؟
چگونگی و کیفیت حرکت‌های بدن
آیا کودک به نرمی جابجا می‌شود یا با خشکی و سختی، دست و پاهایش را حرکت می‌دهد؟ آرام حرکت می‌کند یا به سرعت؟ آیا برای این که به اطراف خود برود، تلاش می‌کند؟
دامنه حرکت کودک
یکی از مهمترین بخش های تکامل جسمی کودک این است که کودک به شکلی حرکت کند که همه بدن او را در بر بگیرد، یعنی حرکت بتواند از یک طرف بدن به طرف دیگر منتقل شود. مانند اینکه کودک بتواند یک جسم یا یک توپ را از یک دست خود به دست دیگر خود بدهد.
تکامل حرکتی ظریف
این اصطلاح به حرکت‌هایی گفته می‌شود که نیاز به حرکت های کوچک‌تر و مهارت‌ها و قابلیت های پیچیده‌تر دارند. آنچه که بیشتر معروف است این است که حرکت‌های ظریف، مهارت‌هایی هستند که کودک با دستان خود انجام می‌دهد و می‌تواند خیلی دقیق نباشد. اغلب فعالیت‌های کودک برای استفاده صحیح از دستانش در این گروه جای دارد. به طور کلی هنگامی می‌توان گفت یک کودک از مهارت‌های حرکتی ظریف برخوردار است که بتواند به خوبی از دستانش استفاده کند و آنها را متناسب با سن خود به کار ببرد.
مهارت‌های حرکتی دیداری
این مهارت‌ها، توانایی کودک برای دیدن (مهارت دیداری) و استفاده همزمان از دست‌ها است. در اوایل دوره کودکی می‌توان به فعالیت هایی چون کنار هم چیدن تکه‌های پازل، ساختن اسباب‌بازی با مکعب‌های خانه‌سازی یا لگو غیره اشاره نمود.
مهارت‌های حرکتی نوشتاری
هر کاری که شامل استفاده از ابزار نوشتن باشد به عنوان یک مهارت نوشتاری محسوب می‌شود مانند: نقاشی کردن، رنگامیزی‌کردن، بکار بردن قلم و غیره مهمترین نکته در این نوع مهارت‌ها، همکاری بین چشم و دست است. کودک با کمک چشمانش، حرکت دست‌ها را کنترل می‌کند که چگونه بنویسند یا چگونه نقاشی بکشند.
برنامه‌ریزی حرکتی
برنامه‌ریزی حرکتی یعنی ایجاد ارتباطی موفق با محیط فیزیکی اطراف خود، به عبارت دیگر کودک بتواند فعالیت‌ها و حرکت‌های خود را برنامه ریزی و سازماندهی کرده و انجام دهد. زمانی که کودک می‌خواهد قطعه‌های یک پازل را کنار یکدیگر قرار دهد، یک بار نگاه کردن به آن کافی نیست؛ او باید بتواند فعالیت خود را سازمان دهی کند تا به موفقیت دست یابد. یعنی بداند که با کدام قطعه شروع کند و با کدام قطعه پازل را تمام کند، قطعات همرنگ را در کنار یکدیگر قرار دهد و غیره.
نکته مهم این است که تشخیص دهیم آیا کودک به دلیل وجود مشکل جسمی نمی‌تواند فعالیتی داشته باشد یا این که از نظر سازماندهی کردن فعالیت با مشکل روبروست؟
والدین می توانند مهارت‌های ظریف حرکتی کودک را از روزهای نخست ارزیابی کنند. البته تعیین کردن مرز بین مهارت‌های حرکتی ظریف و مهارت‌های حرکتی درشت دشوار به نظر می‌رسد. در دوره نوزادی و شیرخوارگی کودک نمی‌تواند به شکلی هماهنگ از دست‌های خود استفاده کند و حتی تشخیص مرزهای بین مراحل تکامل جسمی دوره‌های نوزادی، شیرخوارگی و نوپایی ساده به نظر نمی‌رسد. اما از سن دو تا سه سالگی تفاوت های موجود بین مراحل تکامل جسمی بیشتر قابل مشاهده خواهد بود و می‌توان به فعالیت‌هایی که کودک با دشواری آنها را انجام می‌دهد، توجه نمود.
روند رشد گفتار
از زمانی که نوزاد شما در لحظه تولد گریه می‌کند، درواقع روند رشد گفتار خود را آغاز کرده است. در روزها و ماه‌های اول، به تدریج از گریه او کم شده و بر صداسازی هایش افزوده می‌شود. کم کم فرزند شما اصطلاحا قان و قون می‌کند و بعد یاد می‌گیرد از هجاهای یکسان کلماتی مثل دد، قاقا بسازد که او را به آنچه می‌خواهد برساند.
در یک سالگی کودک دستورهای ساده (مثل بده، بگیر، ببر، بنداز، بردار وغیره) را می‌فهمد و انجام می‌دهد. سعی می‌کند صداهایی مثل آنچه از شما می شنود، بگوید. اسم چیزهای آشنا را (مثل بابا، مامان، ماشین، چشم، پا، گوشی، کلید وغیره) می‌داند. در حدود 10 کلمه ساده به کار می‌برد و می‌داند که برای جلب توجه بزرگترها به جای گریه کردن باید از گفتار یا صداهای دیگر استفاده کند.
در دو سالگی می‌تواند تعدادی از اشیا معمولی اطرافش را نام ببرد و بین 100 تا 200 کلمه می‌گوید. گفتارش از عبارت‌های یک یا دو کلمه‌ای تشکیل شده و حداقل دو حرف اضافه (مثل تو، رو، زیر) بکار می‌برد. از ضمیر من و تو به درستی استفاده می‌کند. سوالاتی مثل توپ کو؟ یا این چیه؟ می‌پرسد و می‌تواند به درخواست‌های چند کلمه‌ای (مثل چشماتو نشونم بده) پاسخ دهد. در این دوره کودک از گوش کردن داستان‌های ساده لذت می برد و دوست دارد آن را چندین بار تکرار کنید. در این دوره شما و دیگر افرادی که با فرزند شما صحبت می‌کنند حدود 70 درصد حرف های او را متوجه می‌شوند.
در سه سالگی کودک بسیار کنجکاو می‌شود و با سوالاتی که از شما می‌پرسد تعداد کلماتش را تا حدود 1000 کلمه افزایش می‌دهد. اغلب از عبارت های دو یا سه کلمه ای استفاده می‌کند. حداقل سه حرف اضافه را بکار می‌برد. اعضای اصلی بدن را می‌شناسد و اگر نام نبرد، باید بتواند آنها را نشان دهد.
دستورات دومرحله‌ای شما را (مثل جورابتو در بیار، بذار توی سبد) می‌فهمد و انجام می‌دهد. می‌تواند نام، سن و جنسیت خود را بگوید. مفهوم تضاد و تشابه را متوجه می شود. می‌تواند به سوالاتی از قبیل وقتی خوابمون میاد، گرسنه‌ایم، سردمونه، گرممونه، تشنه‌ایم و باید چه کار کنیم؟، جواب قانع کننده بدهد. در این دوره حدود 90 درصد آنچه کودک می‌گوید قابل فهم است.
در چهار سالگی کودک در حدود 1500 کلمه دارد و عبارت‌های چهار تا شش کلمه‌ای می سازد. سوالات زیادی مثل چرا …؟ و یا کجا …؟ و غیره می‌پرسد و دوست دارد درباره آنچه انجام داده صحبت کند. با خودش و اسباب بازی هایش حرف می‌زند، شعر می‌خواند، داستان تعریف می‌کند. اسم حیوانات، میوه‌ها و ماشین‌ها را می داند و اشیا معمولی در عکس کتاب‌ها و مجلات را نام می‌برد. حداقل چهار حرف اضافه را می‌شناسد. از فعل های مرکب استفاده می‌کند و تقریبا همه فعل‌ها را درک می‌کند. گفتار معمولا به طور کامل قابل فهم است.
در پنج سالگی کودک شما توانایی ساختن جملات طولانی و دارای جزییات زیاد با حدود 2000 کلمه اش را به دست می‌آورد. کل گفتارش باید کاملا قابل فهم و از نظر دستوری صحیح باشد. می تواند تا 10، به صورت ریتمیک بشمارد و حداقل مفهوم اعداد تا چهار را دارد. می‌تواند دستورات سه مرحله‌ای را بدون وقفه پیروی کند. متضادهای معمولی را نیز می‌شناسد (مثل بزرگ و کوچک، نرم و سخت، سبک و سنگین و غیره).
در صورتی که کودک شما نسبت به سیر طبیعی رشد گفتار، تاخیر نشان می‌دهد و یا هنوز به بسیاری از توانایی‌های متناسب با سن خود دست پیدا نکرده، در اولین فرصت به آسیب شناس گفتار و زبان مراجعه کرده و از پیشنهادهای کارشناسانه او برای کمک به فرزند خود استفاده نمایید.
منبع: سایت اداره سلامت کودکان وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی
بیشتر بدانید:
ثبت ديدگاه